Współczesna fizjologia mówi o pamięci etapowej. Pamięć ikoniczna (iconik memory) to bezpośrednia, ulotna, krótko utrzymująca się w układach percepcyjnych. Pamięć robocza (working memory) jest to zasób informacji utrzymywanej w przestrzennej i reprezentatywnej wielomodalnej sieci neuronalnej, w której jest przywoływana i utrzymywana do aktualnych sytuacji, o krótkotrwałym dostępie. Pamięć długotrwała związana jest z plastycznością synaps i mechanizmem białkowym (Duffy [10]). Rozważając pamięć jako całość mamy pamięć jawną (explicit memory), której jesteśmy świadomi, oraz pamięć ukrytą (implicit memory), której jesteśmy nieświadomi. W formowaniu pamięci wzrokowej jawnej droga biegnie z płata potylicznego, poprzez przyśrodkową część płata skroniowego (okolica hipokampa i węchomózgowia) do płata czołowego. Formowanie pamięci ukrytej bierze początek także w płacie potylicznym, biegnie przez część zewnętrzną płata skroniowego, płat ciemieniowy i również do płata czołowego, omija struktury hipokampa (Seeck [29, 28]). Pamięć ukryta dotyczy percepcyjnych systemów i ich korowych, wielomodalnych kojarzeń, składowana tu informacja ma wpływ na zachowanie, ale nie jest dostępna dowolnemu przywoływaniu.

Uszkodzenie ośrodków pamięci jawnej prowadzi do amnezji. Człowiek po obustronnym usunięciu części płatów skroniowych [2] żyje od momentu do momentu, ma amnezję od czasu operacji (anterograda), pamięta wydarzenia i przeżycia jedynie kilka sekund, po czym zapomina, nie zapisuje aktualnej czynności. Pamięci nabytej przed usunięciem płatów skroniowych człowiek nie traci. Potrafi spełniać wyuczone czynności (i w małym zakresie uczyć się, głównie czynności motorycznych), ale każdą codziennie potrzeba mu przypominać. Nie ma pamięci jawnej, jest przerwany kontakt pamięci ze świadomością. Nie traci pamięci ukrytej i ona kieruje pracą odruchową; należy przypomnieć choremu początek zajęcia, a ten pociąga za sobą kolejne etapy z całej czynności zachowanej w pamięci ukrytej. Według Cohena i Squire-a [7] w pamięci istnieje dychotomia funkcji: knowing that - wiem co to i knowing how - wiem jak. Chory w amnezji nie wie, co to jest, ale wie, jak to zrobić. Możemy powiedzieć, że człowiek ma świadomość, ale pracuje bez niej; pracuje najwyższa czynność mózgowa niezaburzona, bez udziału świadomości. I zauważmy: zachowana najwyższa czynność mózgowa nie tworzy świadomości, świadomość niejako istnieje poza nią, oddzielnie - bez dostępu do czynności. Nie można powiedzieć, że jest uszkodzona najwyższa czynność wytwarzająca świadomość, bo świadomość istnieje. Nie mamy dwóch jaźni: jaźni, która tworzyłaby świadomość, i jaźni bez świadomości. Nie mamy też podwójnej świadomości: świadomości czynności mózgowej i oddzielnej. Jest tylko jedna jaźń i jedna świadomość, które mogą pracować spójnie albo rozdzielnie. Chory żyje świadomie w chwilach pomykającego czasu, jak każdy zdrowy człowiek, tylko że poszczególnych kadrów istnienia nie zapisuje i nie tworzy filmu życia. Brak trwałej pamięci od czasu operacji nie zaburza świadomości istnie-nia ani istnienia świadomości.

 

fot. istock

Układ hipokampa i kręgu Papeza spełnia rolę indeksacji (Teyler [32]) - indeksuje dane w archiwach pamięci i tam je uaktywnia. Robi to selektywnie, jak układ jawy w procesach uwagi, uruchamia tylko te fragmenty pamięci, które w danej sytuacji są w procesach świadomości potrzebne. W żadnym wypadku nie można powiedzieć, że istnieją odrębne struktury pamięci świadomej i nieświadomej - w obu wypadkach jest ta sama pamięć, tylko mechanizm jej scalania ze świadomością jest inny niż z czynnością odruchową jaźni. W budowaniu pamięci wzrokowej jawnej bierze udział dodatkowo struktura hipokampa z mechanizmem (indexing memory), który indeksuje, wskazuje i uaktywnia dane. Człowiek przeglądając obrazy kojarzy je w tych samych polach, w czynności odruchowej i świadomej (potylica, skroń, czoło), ale jeśli zdarzą się obrazy znane (już widziane), dodatkowo wciągnięty jest układ skroni (hipokampa), aby w bieżącej jaźni wskazać, że są znane. Jeśli leci film życia, to mechanizm hipokampa wyłapuje z pamięci kadry (zdarzenia), które już były widziane - czyni je jawnymi, przekazuje do świadomości (Sick). U zwierząt są też różne miejsca w tworzeniu pamięci [5, 21].